Άγνωστα έργα του Γιαννούλη Χαλεπά και άλλων Τηνίων καλλιτεχνών στο Λεωνίδιο

Το νεοκλασικό νεκροταφείο των Αγίων Πάντων και τα μνημεία του  Από την   Μαρία Σάλτα Διδάκτωρ Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπ...

Το νεοκλασικό νεκροταφείο των Αγίων Πάντων και τα μνημεία του 

Από την Μαρία Σάλτα

Διδάκτωρ Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Tübingen

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

1. Η στήλη του δημάρχου Κ.Οικονόμου

Όποιος περπατήσει στη γραφική κωμόπολη του Λεωνιδίου θα θαυμάσει τη λαϊκή αρχιτεκτονική της και θα εντυπωσιαστεί από την αυστηρή ωραιότητα του τοπίου της. Στη διάρκεια του 19oυ αιώνα η ενασχόληση των κατοίκων με το εμπόριο οδήγησε στη δημιουργία μιας ακμάζουσας αστικής τάξης, με άξιους, αργότερα, εκπροσώπους στα γράμματα και τις τέχνες, τους Κώστα Ουράνη(1890-1953), Γιώργο Σαραντάρη(1908-1941), Νέστορα Βαρβέρη (1867-1953) και Βρασίδα Τσούχλο (1904-1981).

Στα ανατολικά της κωμόπολης, κοντά στην κοίτη ενός χειμάρρου και δίπλα στον παλαιό δρόμο που συνέδεε το Λεωνίδιο με την κοινότητα Πραγματευτής, βρίσκεται το νεκροταφείο των Αγίων Πάντων. Το ύψος της μάντρας δεν κρύβει τις κορυφές των υπέροχων μαρμάρινων μνημείων, που διαγράφονται με φόντο το βαθύ πράσινο των κυπαρισσιών και το κόκκινο των βράχων. Στην είσοδο του δημιουργείται πλατεία με την εκκλησία του κοιμητηρίου στα δεξιά και μερικά από τα παλαιότερα μνημεία στον περίγυρό της (Τομέας Α). Αριστερά, σε αδιάσπαστη σχεδόν σειρά οι επιβλητικοί τάφοι των αρχόντων της μικρής αυτής πόλης (Τομέας Β), που ευτύχησε να φιλοξενεί έργα των πιο σημαντικών Ελλήνων γλυπτών του τέλους του 19ου αιώνα.

Η πρώτη μνεία του "νέου κοινοταφείου Σίου" της ανατολικότερης δηλαδή συνοικίας του Λεωνιδίου, γίνεται σε βιβλίο απoβιώσεων του 1865. Οι σωζόμενοι παλαιοί τάφοι τού Τομέα Α είναι οκτώ, χρονολογούμενοι μεταξύ του 1868 και του 1897. Στον Τομέα αυτόν απαντούν μόνο δύο μαρμάρινες στήλες νεοκλασικού τύπου. Η παλαιότερη εμφανίζεται στον τάφο του Κων/νου Οικονόμου(1875)(εικ.1), που είχε διατελέσει δήμαρχος, και ακολουθεί εκείνη του Γεωργίου Γούλελου (1877)(εικ.10). Αντίθετα, η στήλη της Αμαλίας Μερίκα (1876)(εικ.11) είναι κτισμένη με πελεκημένες πέτρες κατά το ισόδομο σύστημα, διαφέροντας επί πλέον κατά το μεγάλο πλάτος και την τριφυλλόσχημη επίστεψη με σιδερένιο σταυρό. Τα υπόλοιπα μνημεία του Τομέα Α είναι του τύπου της ορθογώνιας σαρκοφάγου.

Η διακόσμηση όλων αυτών των επιτύμβιων είναι περιορισμένη και πάντοτε σε χαμηλό ανάγλυφο. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι δύο γονατιστοί άγγελοι, που προσεύχονται στο πλάι μεγάλου βυζαντινού σταυρού, στον τάφο του εμπόρου στη Ρουμανία Γ. Τροχάνη (1868). Την ιδιαίτερα αρμονική σύνθεση πλαισιώνουν φυτικό κόσμημα και άκανθος. Ρομαντική διάθεση εκφράζει το σπασμένο ανάγλυφο ρόδο στη στήλη τού πρόωρα χαμένου Γ. Γούλελου, όπως αναφέρει και σχετικό ζωής επίγραμμα. Φανερά κλασικά πρότυπα έχει η σκηνή αποχαιρετισμού νεαρού ζεύγους στην καλυπτήρια του τάφου Κων/νου Τσούχλου (1869). Καθαρά νεοκλασικά στοιχεία είναι, αντίθετα, ο λύχνος της και ο σταυρός με γιρλάντα κισσού στην καλυπτήρια μεγάλης κρύπτης του βουλευτού και δημάρχου Ν. Χατζηπαναγιώτου (1883). Ατυχώς, σε κανένα από τα επιτύμβια του Τομέα Α δεν αναγράφεται όνομα γλύπτου, όμως τουλάχιστον δύο από αυτά μπορούν να αποδοθούν στον Τήνιο γλύπτη Ιάκωβο Mαλακατέ.

Στήλη Θ. Δούνια. Κατασκευαστές
 Αλεξ. Λόβδας και Α. Πίτικας

Εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα παρουσιάζουν οι τάφοι του Τομέα Β. όπου σώζονται δέκα μνημεία, χρονολογούμενα στο διάστημα 1882 - 1914. Πρόκειται, ως επί το πλείστον, για ορθογώνιες κατασκευές με χαμηλό περίζωμα και σιδερένια κιγκλιδώματα. Το κέντρο του τάφου καταλαμβάνει συνήθως ορθογώνια μαρμάρινη πλάκα πάνω σε χαμηλή βαθμίδα. Η διακόσμηση της είναι απλή, με μαίανδρο στο πλαίσιο και ανάγλυφα σύμβολα στο μέσον. Ο γύρω χώρος στρώνεται με βοτσαλάκι, όπως το συναντούμε και στις αυλές των παραδοσιακών σπιτιών του Λεωνιδίου. Γενικά η συμμετοχή ντόπιων τεχνιτών παρατηρείται κυρίως στην κατασκευή του τάφου(κτίσιμο, επένδυση τοιχωμάτων και στρώση δαπέδων), όπου ακολουθούνται παραδοσιακές τεχνικές με παράλληλη χρήση εγχώριων οικοδομικών υλικών και διακοσμητικών θεμάτων, ενώ εργασίες σε μάρμαρο και σίδερο παραγγέλλονται σε ειδικευμένα εργαστήρια των αστικών κέντρων. Μνημεία αμιγώς παραδοσιακού τύπου είναι εξαιρετικά σπάνια τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι., λόγω επικράτησης των νέων ευρωπαϊκών προτύπων, κύριος εκφραστής των οποίων εμφανίζεται η Αθήνα.

Τα περισσότερα επιτύμβια του Τομέα Β είναι στήλες με ανάγλυφη διακόσμηση και παραστάσεις. Στην κύρια όψη φέρουν πορτρέτα των νεκρών, πενθούσες ή άλλες γυναικείες μορφές, αγγέλους και συμβολικά αντικείμενα, όπως σταυρούς, λύχνους, στεφάνους. ανεστραμμένες δάδες κ.α. Μερικοί γνωστοί γλύπτες δεν παρέλειψαν να υπογράψουν τα έργα τους. Είναι χαρακτηριστικό, ότι όλοι σχεδόν προέρχονται από την Τήνο. Υπογραφές φέρουν οι εξής στήλες: α) Θ. Δούνια (1905): Αλεξ. Λόβδας και Α. Πίτικας. β) Η. Λεκού (1882): Αδελφοί Βούλγαρη εκ Τήνου γ) Α. Ι. Καρδαρά, δημάρχου (1889)(εικ.17): Εμμανουήλ Βούλγαρης, Τήνιος. δ) Ν. Μ. Τσούχλου, δημάρχου (1891)(εικ.14): Εμμανουήλ Βούλγαρης, Τήνιος . ε) Α. Ι. Ροζάκη (1891):Νικόλαος Σπανός. στ) Οικογένειας ιατρού Ν. Α. Τροχάνη (μετά το 1890, ίσως το 1900): Ι. Λαµπαδίτης. Όλοι οι αναφερόμενοι γλύπτες είχαν εργαστήρια στην Αθήνα, πλην του Ν. Σπανού, που εργαζόταν στον Πειραιά.

Ο τάφος του Λεωνίδα Οικονόμου

2. Ο τάφος του εμπόρου Λεωνίδα Οικονόμου,
έργο του Γιαννούλη Χαλεπά.

Ανάμεσα στα πρώτα μνημεία που συναντά ο επισκέπτης κοντά στην είσοδο του νεκροταφείου και σε περίοπτη θέση είναι ο τάφος του εμπόρου Λεωνίδα Οικονόμου(εικ.2). Πρόκειται για ορθογώνια κατασκευή µε σιδερένιο κιγκλίδωμα πάνω σε βαθμίδα. Η σύνθετη στήλη φέρει ανάγλυφο πορτρέτο του νεκρού στο ανώτερο τμήμα της, αποτελώντας ταυτόχρονα βάθρα αγάλματος - της γνωστής "Όρθιας Κόρης", που οι ντόπιοι αποκαλούν "Νύφη", επειδή είναι στεφανωμένη.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το άγαλμα κατασκευάστηκε µε βάση το γύψινο πρόπλασμα στο σπίτι του Χαλεπά στην Τήνο(εικ.4), µε το οποίο ταυτίζεται, τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς τις διαστάσεις.

Η "Όρθια Κόρη" του Λεωνιδίου σώζεται σε καλύτερη κατάσταση από το γύψινο πρόπλασμά της. Και στα δύο έργα το δεξί, λυγισμένο προς τα πάνω χέρι έχει σπάσει στο γυμνό του τμήμα. Ιδιαίτερα διαφωτιστική για την ερμηνεία της μορφής, είναι η πίσω πλευρά της, όπου στο ύψος της πλάτης υπάρχουν δύο μεγάλα,επιμήκη,ορθογώνια ανοίγματα για την ένθεση φτερών(εικ.3). Πριν από εξήντα περίπου χρόνια ένας ιερωμένος, αποκαλούμενος τρελό-Γερμανός, έσπασε µε ράβδο τα φτερά και τμήμα του χεριού, µε το οποίο η μορφή κρατούσε κάτι σαν ποτήρι. Το αντικείμενο αυτό θα ήταν ένα αµµοχρονόµετρο, όπως εμφανίζεται και στα χέρι Μοίρας σε επιτύμβια ανάγλυφα του Α' Νεκροταφείου την Αθήνα.

Μια γενική εικόνα του μνημείου του Λεωνιδίου δίνει σχέδιο, φιλοτεχνημένο από τον Χαλεπά το 1932, στο οποίο αποδίδεται άγγελος µε αµµοχρονόµετρο στο δεξί χέρι. Το υψηλό, πολύπλοκο βάθρο του παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα µε εκείνο του Λεωνιδίου, χωρίς να αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης για την πατρότητα του τελευταίου.

Η "Κόρη" αποτελεί θεματική επανάληψη του "Όρθιου Αγγέλου" στο Νεκροταφείο του Βουκουρεστίου, που υπογράφεται από τον συνέταιρο και εκπρόσωπο του εργαστηρίου τού Ι.Χαλεπά στη Ρουμανική πρωτεύουσα Δ.Ν.Λαµπαδίτη.

3. Η πίσω πλευρά του Αγγέλου με τα ανοίγματα
για την ένθεση των φτερών

Η απλότητα και η πλαστική ελευθερία στην απόδοση της "Όρθιας Κόρης" βρίσκεται απαράλλαχτη στην "Κοιµωµένη", έργο τού 1877. Εκτός των άλλων, μοιάζουν οι πλόκαμοι των μαλλιών, το χέρι και το πρόσωπο. Γι' αυτό θα τοποθετούσα τα δύο αυτά έργα χρονολογικά πολύ κοντά, ταυτίζοντας παράλληλα την "Κόρη" µε τον απολεσθέντα "Άγγελο Κυρίου" του 1877. Μορφολογικά συγγενής προς την "Κόρη" και την "Κοιµωµένη" είναι και η "Προσευχόμενη", σε γύψινο ανάγλυφο του 1876.

Η επανάληψη των ίδιων χαρακτηριστικών στα προαναφερθέντα έργα οδηγεί στην υπόθεση, ότι ίσως αυτά ανταποκρίνονται σε µια ιδεαλιστική απόδοση προσφιλούς προσώπου του καλλιτέχνη, πιθανόν της δεκαεξάχρονης αγαπημένης του Μαριγώς Χριστοδούλου. Ένα πορτρέτο της δίνει ο δημοσιογράφος Θεόδ. Bελλιανίτης, που την γνώρισε σε προχωρημένη ηλικία: "Ήταν γαλανομάτα και ξανθιά, και µ' όλο που είχε περάσει πια η πρώτη της νεότητα, διατηρούσε ακόμα όλη τη δροσιά της άνοιξης της ζωής και η φυσιογνωμία της είχε µια γλυκύτατη έκφραση, που δεν είναι σπάνια στις γυναίκες του Αιγαίου."

Αλλά και ο ίδιος ο Χαλεπάς ανέφερε κάποτε:

"Είχα και εγώ, όπως άλλοι, κάποια περιπέτεια, που επέδρασε κι αυτή στο ζήτημα της υγείας µου. Γυρίζοντας από το Μόναχο κι ερχόμενος στην Αθήνα, επήγα στο χωριό µου, στον Πύργο. Υπήρχε εκεί ένα κορίτσι που στάθηκε μοιραίο για μένα...

Την αγαπούσα,και μ' αγαπούσε κι αυτή πολύ.Το ειδύλλιό μας αυτό, που ήταν τόσο αγνό, τόσο ιερό που το θυμάμαι ως τώρα, βάστηξε τρία ολόκληρα χρόνια.

Εμπνεύστηκα πολλά έργα απ' αυτήν, μα βρισκόμενος μερικές ώρες σε άσχημες ψυχολογικές στιγμές, τα έσπαζα και τα 'κανα κομμάτια. Έπειτα παντρεύτηκε. Ο πατέρας της βλέπετε, οι συγγενείς…"

Η "Όρθια Κόρη" είναι έργο κλασικιστικό στη σύλληψή του, εκφραστικά όμως ακολουθεί το πνεύμα του ρομαντισμού. Ο συνδυασμός των δύο αυτών ρευμάτων παρατηρείται σε πολλά επιτύμβια της εποχής, επειδή ταίριαζε ιδιαίτερα στην ατμόσφαιρα ενός νεκροταφείου.

Τον γλυπτό διάκοσμο του μνημείου Οικονόμου συμπληρώνει κάτω από την πλίνθο του αγάλματος η έξεργη προτομή του νεκρού - ενός ώριμου, όμορφου άνδρα με παχύ μουστάκι και άγουρα μαλλιά, που χωρίζουν ελαφρά στο πλάι.

Δίπλα στο πορτρέτο αναπτύσσεται από μια έλικα, διακόσμηση που συναντάται και σε μεταγενέστερα έργα του Χαλεπά...

Το μνημείο συμπληρώνει ορθογώνια καλυπτήρια πλάκα με ανάγλυφο σταυρό, από τις κεραίες του οποίου κρέμεται γιρλάντα, στο μέσον του σταυρού πεταλούδα-ψυχή, χαμηλότερα ανάγλυφος αναμμένος λύχνος.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον παρουσιάζει το χαραγμένο κάτω από το πορτρέτο επίγραμμα που αντιγράφεται:

ΔΕΞΟΥ Ω ΓΕΝΝΕΤΕΙΡΑ ΓΗ ΟΣΤΑ ΦΙΛΟΠΟΛΙΟΣ ΑΝΕΡΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ,ΟΣ ΩΔΕ ΜΕΝ ΦΩΣ ΗΛΙΟΥ ΙΔΩΝ,ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ ΔΕ ΠΟΛΕΙ ΤΟΝ ΚΕΡΔΩΟΝ ΕΡΜΗΝ ΕΠΙΤΗΔΕΥΟΜΕΝΟΣ ΚΑΤ’ΑΡΕΤΗΝ ΒΙΩΣΑΣ ΕΣ ΑΔΟΥ ΤΟΠΟΝ ΕΤΕΙ 1887 ΗΛΘΕΝ.Η Δ’ΑΠΟΡΦΑΝΙΣΘΕΙΣΑ ΤΕ ΚΑΙ ΟΛΟΦΥΡΟΜΕΝΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΟΥ,ΕΝ ΣΩΤΗΡΙΩ ΕΤΕΙ 1891 ΤΟΝΔΕ ΤΥΜΒΟΝ ΗΓΕΙΡΕ ΜΝΗΜΗΝ ΑΓΑΘΟΥ ΤΕ ΣΥΖΥΓΟΥ ΚΑΙ ΠΑΤΡΟΣ ΤΙΜΩΣΑ.

Όπως αναφέρει η επιγραφή, το μνημείο στήθηκε το 1891. Είναι όμως πιθανό, η ανάθεση του έργου να είχε γίνει το 1887. Ο Λεωνίδας Οικονόμου προερχόταν από διακεκριμένη οικογένεια κληρικών και συγγραφέων. Η έδρα της επιχειρήσεώς του ήταν στον Πειραιά, πολλές συναλλαγές όμως είχε και στη Σύρο. Στα κατάστιχα του εργαστηρίου Χαλεπά αναφέρονται διάφορα πρόσωπα με το επίθετο Οικονόμος-ου, με τα οποία ο Ι. Χαλεπάς είχε δοσοληψίες, αλλά δεν έχει εξακριβωθεί αν κάποιο από αυτά είχε συγγένεια με την ομώνυμη οικογένεια του Λεωνιδίου.

4. Η "Όρθια Κόρη". Μουσείο Γιαννούλη
Χαλεπά στον Πύργο της Τήνου

Από τα ερωτήματα που αφορούν την κατασκευή του μνημείου Οικονόμου, το βασικότερο είναι αν και κατά πόσον ο Χαλεπάς ήταν σε θέση ένα χρόνο πριν από τον εγκλεισμό του στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας, στις 11 Ιουλίου του 1888, να αναλάβει κάποιες παραγγελίες. Για τη δεκαετία που προηγείται του εγκλεισμού του δεν υπάρχουν πληροφορίες ότι απασχολήθηκε με κάποια συγκεκριμένα γλυπτά, Γι' αυτό και η πρώτη περίοδος του καλλιτέχνη εμφανίζεται να τελειώνει το 1878, με την επόμενη να ξεκινά μετά από 40 ολόκληρα χρόνια. Είναι όμως βέβαιο ότι σ' όλο αυτό το μακρύ διάστημα δεν έπαψε να σχεδιάζει. Υπάρχουν επίσης μαρτυρίες ότι κατασκεύαζε κάποια προπλάσματα από πηλό, τα οποία κατέστρεφε η μητέρα του, πιστεύοντας ότι έτσι θα απέτρεπε μια επιδείνωση της υγείας του. Το μοναδικό σωζόμενο πρόπλασμα της σκοτεινής αυτής περιόδου είναι µια προτομή άνδρα στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας, όπου ο Χαλεπάς παρέμεινε ως το 1902.

Απόπειρες να εργαστεί σε μάρμαρο κάνει και μετά την έξοδό του από το ψυχιατρείο. Το γεγονός ότι ποτέ δεν έχασε την επαφή µε την τέχνη πιστοποιεί ο γλύπτης Θωμάς Θωμόπουλος, που τον συνόδευσε το 1902 σε επίσκεψή του στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Διαφωτιστική στο σημείο αυτό είναι και η μαρτυρία του Νικολάου Χαλεπά, που είχε συνοδεύσει τον αδελφό του σε ταξίδι στην Ιταλία το 1879. Όπου και να πήγαν, ο Γιαννούλης, παρά την ήδη κλονισμένη υγεία του, δεν έπαψε να σχολιάζει τα γλυπτά αριστουργήματα που έβλεπαν.

Το επιτύμβιο του Λεωνιδίου δεν φέρει, ατυχώς, υπογραφή του γλύπτη. Όμως και η "Κοιμωμένη" στήθηκε στο Α' Νεκροταφείο χωρίς το όνομα του Χαλεπά. Πολύ αργότερα, το 1913, οι γλύπτες Μήτσος Περάκης, ο Τηνιακός, και Λουκάς Δούκας προσέθεσαν το όνομα του καλλιτέχνη στο έργο του.

Στο σκάλισμα του μνημείου Οικονόμου μπορεί να συνεργάστηκε ο Ανδριώτης γλύπτης Αλέξανδρος Λάβδας, που στα νεανικά του χρόνια υπήρξε βοηθός του Γιαννούλη και από το 1887 ήταν μέτοχος στο εργαστήριο του Ι. Χαλεπά, στον Πειραιά.

Η έκπληξη µου ήταν μεγάλη, όταν διαπίστωσα, ότι στη στήλη του Θ. Δούνια, δίπλα ακριβώς στο μνημείο Οικονόμου, υπάρχει η υπογραφή: ΑΛΕΞ. ΛΑΒΔΑΣ ΚΑΙ Α.ΠΙΤΙΚΑΣ ΕΠΟΙΟΥΝ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1905.

Ανακεφαλαιώνοντας, θα υποστήριζα ότι για το μνημείο Οικονόμου χρησιμοποιήθηκε το παλαιό έργο του Γιαννούλη "Άγγελος Κυρίου" - ιδεαλιστική ίσως απεικόνιση της δεκαεξάχρονης αγαπημένης του. Το γύψινο πρόπλασμα του "Αγγέλου" έγινε από τον ίδιο το 1877, έτος παραγγελίας της "Κοιµωµένης". Η χρονολόγηση αυτή ανταποκρίνεται τόσο στη μορφή και την τεχνοτροπία του γλυπτού όσο και στα βιογραφικά στοιχεία του καλλιτέχνη. Αντίθετα, το πορτρέτο του Λεωνίδα Οικονόμου θα το δούλεψε το 1887 από φωτογραφία, κάτι που εξηγεί και τη σχετικά ψυχρή του έκφραση. Στον ίδιο πρέπει να αποδοθεί και η αρχιτεκτονική μορφή του μνημείου, όπως αποδεικνύει και το παρόμοιο επιτύμβιο που εικονίζεται σε σχέδιο του 1932. Εάν το άγαλμα του Λεωνιδίου πράγματι ταυτίζεται µε τον φερόμενο ως απολεσθέντα "Άγγελο", τότε η μεταφορά του έργου σε μάρμαρο πρέπει να ήταν άμεση. Το γύψινο πρόπλασμα από µόνο του δεν δικαιολογεί αυτή την ονομασία, αφού σ' αυτό δεν έχουν αποδοθεί τα φτερά, εκτός αν η ύπαρξη ενός άλλου συμβολικού αντικειμένου (αµµοχρονόµετρου) στο σπασμένο σήμερα δεξί χέρι ήταν αρκετή για τον ακριβή χαρακτηρισμό της μορφής. Ο τρόπος απόδοσης της στο μάρμαρο δεν διαφέρει από άλλα έργα της πρώτης περιόδου του καλλιτέχνη, τόσο στην ανάδειξη, των επί µέρους όγκων του σώματος όσο και στις λεπτομέρειες, όπως διαμόρφωση της κόμης και πτυχολογία του ενδύματος. Ιδιαίτερα αποκαλυπτική ως προς τα σημεία αυτά είναι η σύγκριση µε την "Κοιµωµένη". Στην επεξεργασία της στήλης-βάθρου µε την προτομή ίσως συνεργάστηκε ο Αλέξ.Λάβδας, ο οποίος μάλλον και έστησε το μνημείο στη σημερινή του θέση το 1891. Στη συγκεκριμένη συνεργασία με τον Χαλεπά οφείλεται και η ανάθεση στον Λάβδα του μνημείου Δούνια, που ανεγέρθηκε δίπλα σ' εκείνο του Οικονόμου το 1905.

5. Σχέδιο του Γιαννούλη Χαλεπά κάτω
από το οποίο έχει γράψει ο ίδιος
"Λεωνίδιον". 

Ποια ήταν όμως η αιτία της πώλησης ενός παλαιού έργου του Γιαννούλη το 1887;

Η χρονιά αυτή ήταν καθοριστική για την οικονομική πορεία της οικογένειας Χαλεπά. Όπως αναφέρουν τα κατάστιχα της επιχείρησης, διαλύεται τότε η εταιρεία του Βουκουρεστίου, προφανώς από κακή διαχείριση και αλόγιστες σπατάλες.Τα χρέη αναγκάζουν τον Ι.Χαλεπά να πουλήσει τον ίδιο χρόνο το ιδιόκτητο σπίτι του στην Αθήνα. Στις 16 Μαΐου πωλείται στον Κ. Καραπάνο, σε χαμηλή σχετικά τιμή, το γλυπτό του Γιαννούλη "Σάτυρος παίζων με τον Έρωτα", έργο του 1877, στην προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα οικονομικά προβλήματα της οικογένειας. Για τον ίδιο λόγο ίσως συμφωνήθηκε η πώληση του "Αγγέλου Κυρίου" στην οικογένεια Οικονόμου, σε συνδυασμό με την κατασκευή ενός πλήρους ταφικού μνημείου, η σύλληψη του οποίου ανήκε αποκλειστικά στον Γιαννούλη.

Τη συμφωνία µε τους συγγενείς του εκλιπόντος θα διαπραγματεύτηκε ο Ι. Χαλεπάς στον Πειραιά, όπου είχε πρόσφατα μεταφέρει την κύρια έδρα των εργασιών του.

Οι επαγγελματικές όμως σχέσεις του Χαλεπά στον χώρο του Λεωνιδίου δεν αφορούν µόνο το μνημείο Οικονόμου. Στο βιβλίο του Θάνου Βαγενά "Ιστορικά Τσακωνιάς και Λεωνιδίου"(1971) εικονίζεται σχέδιο µε τη λεζάντα: "Σκίτσο Λεωνιδιωτοπούλας", που φιλοτέχνησε ο μεγάλος Έλληνας, γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς, για να ετοιμάσει την προτομή της." Το σχέδιο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα Φύλλα Τέχνης του Φραγκελίου, αρ. 8, του 1928, και ανήκε στον γιατρό Μ.Γκιώνη.Κάτω από το σκίτσο ο Χαλεπάς έχει γράψει: "Λεωνίδιον"(εικ.5). Είναι πιθανόν ο καλλιτέχνης, από τα πρώτα κιόλας χρόνια της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας, να είχε γνωριστεί µε οικογένειες του Λεωνιδίου. Οι επαφές αυτές συνεχίστηκαν και όταν πια βρισκόταν σε προχωρημένη ηλικία.

Όσον αφορά την παρουσία Τσακώνων στα κυκλαδίτικα νησιά, μαρτυρείται εγκατάστασή τους σ' αυτά από τα τέλη του 17ου αιώνα. Σε νησιώτικη επίδραση μπορεί να αποδοθεί και η συχνότητα του ονόματος Γιαννούλης στην Κυνουρία. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα σημαντικότατες εμφανίζονται οι εμπορικές σχέσεις του Λεωνιδίου με την Ερμούπολη. Ενδεικτική στο πλαίσιο αυτό είναι και η ύπαρξη Συριανών στις οικογένειες του Λεωνιδίου Καρδαρά και Βαρβέρη.

Ο τάφος του Νικολάου Π. Κ. Πολίτη

6. Ο τάφος του Νικολάου Π.Κ.Πολίτη,έργο
του Ιωάννη Χαλεπά

Ο τελευταίος προς βορρά παλαιός τάφος του Τομέα Β ανήκει στον Νικόλαο Π. Κ. Πολίτη(εικ.6). Κρυμμένος σχεδόν στη σκιά πανύψηλων κυπαρισσιών, έχει πολλές ομοιότητες με το μνημείο Οικονόμου. Κοινά στοιχεία εντοπίζονται τόσο στη διακόσμηση της καλυπτήριας πλάκας και στο είδος της περίφραξης, όσο και στις διαστάσεις του τάφου.

Στην κύρια όψη της πεσσόσχημης στήλης εικονίζεται μεγάλος ανάγλυφος σταυρός, από τις οριζόντιες κεραίες του οποίου κρέμεται ύφασμα μαζί µε κλαδί φοίνικα. 'Άλλα κοσμήματα, όπως η πεταλούδα-ψυχή και το κρίνο που ανθίζει πλαισιωμένο από έλικες και ρόδακες στη βάση του σταυρού, πλουτίζουν µε τη μυστική τους γλώσσα την έκφραση του καλλιτεχνήματος. Χαμηλότερα, στην πλίνθο, ένας μικρός άγγελος εμφανίζεται σε προτομή. Τη στήλη στέφει φιάλη, από το κέντρο της οποίας αναδύεται φλόγα. Ο βλαστός παπαρούνας µε άνθη και καρπούς στο γείσο της στήλης - σύμβολο του Μορφέα, του γιου της Νύχτας - εμφανίζεται σε διαφορετική ανάπτυξη και στη στήλη Καγκάδη, στην Τήνο, ένα έργο του Ι. Χαλεπά. Κάτω από την προτομή του "Αγγέλου" είναι χαραγμένη η επιγραφή:

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Π.Κ. ΠΟΛΙΤΉΣ , ΕΓΕΝΝΗΘΗ ΕΝ ΕΤΕΙ 1824, ΑΠΕΒΙΩΣΕ ΤΗ 28 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1887

Ο Νικόλαος Πολίτης υπήρξε γνωστός έμπορος σιτηρών στη Βράιλα της Ρουμανίας, όπου και πέθανε. Ο τάφος του κατασκευάσθηκε µάλλον όταν τα οστά του μεταφέρθηκαν στο Λεωνίδιο, τρία χρόνια αργότερα. Στο κατάστιχο ν2 του Ι. Χαλεπά αναφέρεται το μνημείο ενός Νικολάου Πολίτη, που είναι στήλη από λευκό μάρμαρο, στηριζόμενη σε τρεις βαθμίδες, όπως και στον ομώνυμο τάφο του Λεωνιδίου. Η παραγγελία των μαρμάρων έγινε στις 9 Ιανουαρίου του 1891. Παρά τις μικρές αποκλίσεις στις διαστάσεις των επί μέρους τεμαχίων, πρόκειται µάλλον για το ίδιο έργο. Τη συμφωνία ανάθεσης πιθανόν διαπραγματεύθηκε µε τον Ι. Χαλεπά ο εξάδελφος του εκλιπόντος Γεώργιος Πολίτης, δικηγόρος στον Πειραιά, εφόσον τα παιδιά του είχαν επαγγελματικές υποχρεώσεις στη Ρουμανία.

7. Ο Γιαννούλης Χαλεπάς στο σπίτι της
 οικογένειας Ι.Ν.Πολίτη(Μαρτιος 1931)

Ατυχώς ο γλύπτης δεν υπέγραψε τη στήλη. Το μνημείο όμως είναι δυνατόν ν' αποδοθεί στον Ι. Χαλεπά όχι µόνο βάσει των ομοιοτήτων µε προαναφερθέντα επιτύμβια του εργαστηρίου του, αλλά και λόγω ομοιότητας του αγγέλου με αντίστοιχη προτομή του Τέμπλου της Κοίμησης στην Κύμη, που κατασκεύασε ο ίδιος το 1891. Όσον αφορά το κύριο θέμα διακόσμησης της στήλης, μεγάλοι σταυροί διαφόρων τύπων απαντούν και σε σχέδια του Γιαννούλη - σε ένα μάλιστα με μικρή προτομή αγγέλου.

Παραγγελίες της οικογενείας Πολίτη προς τον Γιαννούλη Χαλεπά ακολούθησαν με την εγκατάσταση του τελευταίου στο σπίτι της ανιψιάς του(εικ.7), στην οδό Δαφνομήλη, όπου έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του (1930-1938) . Το 1930 χρονολογείται η γύψινη προτομή του νομικού Ιωάννη Ν. Πολίτη και το 1931 ο επιτύμβιος Άγγελος του οικογενειακού του τάφου στο Α' Νεκροταφείο. Στην οικογένεια Πολίτη-Χαραμή ανήκουν επίσης δύο αδημοσίευτα σχέδια του Γιαννούλη Χαλεπά. Το πρώτο εικονίζει παιδική μορφή, το δεύτερο αποτελεί παραλλαγή του ανάγλυφου Αρχαγγέλου, του οποίου το γύψινο πρόπλασμα κατασκεύασε ο ίδιος το 1931. Ένα χάλκινο αντίτυπο του έργου κοσμεί σήμερα τον τάφο του δημιουργού του στο Α' Νεκροταφείο.

Συμπεράσματα για την καλλιτεχνική παραγωγή Τηνίων μαρμαρογλυπτών στο Λεωνίδιο


Τα δύο επιτύμβια των Γιαννούλη και Ιωάννη Χαλεπά, όπως και τα υπόλοιπα μνημεία του νεκροταφείου των Αγίων Πάντων, επιβεβαιώνουν την άνθηση των πολιτιστικών και οικονομικών σχέσεων του Λεωνιδίου µε τις Κυκλάδες στα τέλη του 19ου αιωνα. Προσεκτική έρευνα θα αποκαλύψει και άλλα έργα Κυκλαδιτών στην ελάχιστα γνωστή από πλευράς Ιστορίας της Τέχνης Κυνουρία. Από τα πιο χαρακτηριστικά μνημεία αναφέρω εδώ τα μαρμάρινα κωδωνοστάσια τριών εκκλησιών του Λεωνιδίου. Το κωδωνοστάσιο της Παναγίας της Ευαγγελίστριας(εικ.9)  κατασκεύασε το 1865 ο γνωστός Τήνιος λιθοξόος Ιωάννης Κασάρχος, ενώ εκείνο της Άγιας Κυριακής είναι έργο του Πέτρου Κασάρχου. Τήνιος είναι, τέλος, και ο δημιουργός του Kωδωνoστασίoυ των Ταξιαρχών Ι. Θεοτικός(εικ.8), το όνομα του οποίου μνημονεύει ενεπίγραφη πλάκα (1868).

9. Το κωδωνοστάσιο της Παναγίας της
 Ευαγγελίστριας.
Κατασκεύαστης Ιωάννης Κασάρχος.

8. Το κωδωνοστάσιο των Ταξιαρχών.
Κατασκευαστής Ι.Θεοτικός

Όσον αφορά τον Γιαννούλη Χαλεπά, το μνημείο Οικονόμου συμπληρώνει ένα κενό στον κατάλογο των έργων της ονομαζόμενης "Πρώτης Περιόδου" του καλλιτέχνη (1870-1878).Πιστεύω όμως ότι η ενασχόληση του ψυχικά κλονισμένου Γιαννούλη µε την τέχνη και το εργαστήριο του πατέρα του συνεχίστηκε, έστω και εντελώς περιστασιακά, έως τον εγκλεισμό του στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας το 1868.

Η ανάμνηση του μεγάλου γλύπτη έμεινε ζωντανή στο Λεωνίδιο, όχι σε τάφο, αλλά στο τοπωνύμιο "Κοιμωμένη", που πρέπει να είναι λόγιας προέλευσης και να καθιερώθηκε στα τέλη του περασμένου αιώνα.Μια παλιά φωτογραφία  του ξενοδοχείου "Αίγλη" στην Τήνο με το όνομα Λεκός στην επιγραφή του, δείχνει και σήμερα τους αμφίδρομους δεσμούς των δυο τόπων.

10. Η στήλη του Γεωργίου Γούλελου (1877) 

11. Η στήλη της Αμαλίας Μερίκα

12.Τάφος της οικογένειας Ν.Α.Τροχάνη.Η ανάγλυφη στήλη
φέρει την υπογραφή του Ι.Λαμπαδίτη

13. Στήλη Ηλία Γ. Λεκού που κατασκεύασαν
 οι αδελφοί Βούλγαρη

14. Στήλη του Δημάρχου Ν.Τσούχλου, έργο του
Εμμανουήλ Βούλγαρη

15. Σαρκοφάγος του εμπόρου Γ. Τροχάνη με ανάγλυφη
 παράσταση, έργο του γλύπτη Ιάκωβου Μαλακατέ.

16. Στήλη του Α. Ροζάκη, έργο του Νικολάου Σπανού

17. Στήλη του δημάρχου Α.Ι.Καρδαρά, έργο του
Εμμανουήλ Βούλγαρη

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Αρχαιολογία και Τέχνες" (τεύχος 66),και στα "Χρονικά των Τσακώνων", Τόμος Εικοστός(Κ΄) το 2008.
Δείτε ένα όμορφο φωτογραφικό αφιέρωμα στο νεκροταφείο των Αγίων Πάντων και  εδώ.